Б1.В.ДВ.2.3 Якутский язык

1.Таба  саҥарыы

            Дорҕоону саҥарыы араас истиилгэ эмиэ атыннаах буолар. Холобур, киһи саҥарар органын итэҕэһинэн, омук тылын эбэтэр диалект сабыдыалынан дорҕоону араастык саҥарыан сөп. Күннээҕи кэпсэтиигэ ол улахан мэһэй буолбат. Оттон киэҥ аудиторияҕа, мунньахха, радио, телевидение биэриитигэр ким баҕарар чуолкайдык саҥарара наада.

Саха уонна нуучча тылын артикуляционнай базата атына элбэҕиттэн сылтаан нууччалыы үчүгэйдик саҥарар киһи сахалыы саҥатыгар, ол быыһыгар эстрада ырыаһыттарын, саха радиотын, телевидениетин диктордарын саҥатыгар кытта, билигин нууччалыы акцент күүһүрэн иһэр.

            Таба саҥарыы литературнай нуорматыгар (орфоэпия) ханнык да омук тылыгар толору истиил, ол аата дорҕоону уларыппакка, көтүппэккэ, тылы чуолкай иһиллэр курдук этии ирдэнэр. Оттон саха тылыгар уһун-кылгас аһаҕас дорҕоон, дифтонг, хоһуласпыт-хоһуласпатах бүтэй дорҕоон тыл суолтатын уларытарын быһыытынан ол ирдэбил өссө улаатар.

Сахалыы саҥаҕа бэлиэтэнэр алҕас маннык:

1. Аһаҕас дорҕоону уларытыы:

            - уһун аһаҕас дорҕоону кылгатыы, кылгас аһаҕас дорҕоону симэлитии (редукция): күнн[э]х саас, к[ү]ст[э]х таптал, мин манна [ү]ммүтүм, [о]ннь[у]р, ч[а]с, бо[ппъ]р[о]с, [хъ]л[а]н [у]та;

- дифтону нууччалыы охсуулаах аһаҕас дорҕоонунан солбуйуу: с[о]х, [о]нна, инньэ д[э], [ө]рэх, күн тыгара т[о]х да б[о]лб[а]т[аа]ныы.

- тыл иннигэр [о] аһаҕас дорҕоону [а] курдук саҥарыы: С[о]рун [Ама]лон, [А]юнскай, [а]л[а]нхо;

- киирии тылга аһаҕас дорҕоон дьүөрэлэһэр сокуонун кэһии: СР Президен[а], Мирн[а]йга, эфирг[а];

- бүтэй дорҕоонунан бүтэр тыл кэннигэр аһаҕас дорҕоону кыбытыы (призвук): аҕыс+ы+кыраадыс+ы+сылаас, истиҥ+и+биллэриини биэриини, хантан+кэлбитэ биллибэт, республика сонунун+у+биэрэбит.

2. Бүтэй дорҕоону уларытыы:

- хоһуласпыт бүтэй дорҕоону чуолкайа суох саҥарыы: ха[л]ан, дьо[л]ох, сэ[т]э, тиэргэ[м]ин күрпү[п]эр ту[л]уктар түспү[т]эр;

- дорҕоону литературнайа суох варианынан саҥарыы: [һ]аха, [һ]аҥарар Дьокуускай, киһи бара[хх]ан, а[лль]а[х]ай буолбут, таһырдьа [һ]ы[лль]ар;

- киирии тыл сыһыарыытыгар бүтэй дорҕоон дьүөрэлэһэр сокуонун кэһии: университе[тк]а бардым, самоле[тк]а олордум;

-икки тылга баар дорҕоону «нууччалыы» саҥарыы: [т], [п], [к] бүтэй дорҕоону тыл бүтүүтүгэр толөрүйэр курдук саҥарыы (взрывной звук) - ат, ыт, от, хот, сап, бытык, хонук; [х] дорҕоону быыһылыыр оҥоруу - хара хара[х-х-х], ба[т]а[х-х-х,] Манньыаттаа[х-х-х].

3. Атын алҕас:

- сахатыйбыт киирии тылы нууччалыы саҥарыы: орто школа, договор тµ´эрсэллэр, книга уларсар, проект о²орор;

- дорҕоону «сиэн кэбиһии»: [саҥара Дьускай], [үтүө сарсанан], Дь[у]скай биэриитэ, сэттэ ч[а]с [о]н м[ү]тэ[э];

- кэккэлэһэ турар тылы биир тыл курдук силлиһиннэрэн этии: бу курдук - буурдук, олорон эрэн - олороорэн, тоҕуссүс аҕыһуонаҕыс.

Дорҕоону уларытыы аныгы ырыа тылыгар ордук элбэх: күн сирин [көрөрүү], күөх о[к]о түспүт[үү]м; мин сахаб[ыы]н, элбэхт[ээ]н б[и]ри талаб[ыы]н, т[а]йаб[ыы]н ыр[а]с+ы+кэск[ии]л к[ү]тэр+э+д[о] сахан[ыы]; т[уу]лаб[аа]р эргич-ч-ч[ии], т[оо]ҕо б[аа]с кэрэт[ээ]й, мин [х-х][а]лбыт[ыы]м+ы+соҕот[оо][х-х-х] [өө]һэ т[һ]ыына-т[һ]ыына, [ээ]нь[ии]гин б[аа]рытын б[ыы]раст[ы] г[ыы]на-г[ыы]на, о.д.а.

Онон дифтонг, уһун аһаҕас дорҕоон, хоһуласпыт бүтэй дорҕоон билиҥҥи саха тылын саамай кэбирэх миэстэтэ буолан эрэр диэххэ сөп.

1 эрчиллии. Киирии даҕааһын аат сыһыарыытын ситэрэн сурйуҥ.

            Федеральн... сокуон, делов... көрсүһүү, химическ... промышленность, математическ... факультет, синтетическ... матырыйаал, функциональн... диагностика, медицинск... литература, филологическ... наука доктора, фонетическ... сокуон, художествен... музей, хоров... куруһуок, фронтов... ырыа, атомн... электростанция,  грузов... массыына.

2 эрчиллии. Анал аат сыһыарыытын ситэрэн суруйуҥ.

1. Охотск... муора,  Тих... акыйаан, Скандинавск... тумул арыы, Красноярск... кыраай, Минск... куорат, Тверск... бульвар, Максим Горьк..., Александр Невск..., Дмитрий Донск... .

2. В Омске - Омскайга; Курск...., Новсибирск..., Свердловск...., Хабаровск...., Верхоянск..., Депутатск...,  Нижнеянск..., Черск..., Ленск...,

3. В Олекминске - Өлүөхүмэҕэ, в Среднеколымске, в Жиганске, в Вилюйске, в Верхневилюйске, в Анабар, на Алазее.

3 эрчиллии. Тылы уларытан суруйуҥ. Тыл олоҕун бүтэһик дорҕооно хайдах уларыйарын быһаарыҥ.

А) килограмм - килограммы, килограмҥа;  кристалл, грипп, лозунг, дифтонг, митинг, терапевт, антракт, контракт, студент, музыкант, мамонт, машинист, бюст, подъезд, лифт.

Б) Мин (кими?) Филипп... уруккуттан билэбин. 2. Грипп... (туохтан?) харыстаныахха наада. 3. Бу (тугунан?) рецепт... эми босхо биэрэллэр. 4. Эһэм бөдөҥ(тугунан?) шрифт... бэчээттэммит кинигэни эрэ ааҕар. 5. Лифт... (тугунан?) уон иккис этээскэ тахса оҕустубут. 6. Ардах түспүтүгэр подъезд... киирэн абыранныбыт.

6 эрчиллии. Үөкээбит аат тыл этиигэ хаста туттуллубутун көрүҥ. Таска ааҕан, киһи саҥата хайдах иһиллэрин болҕойуҥ. Көннөрөн ааҕыҥ.

Өйдөө²: -ааһын, -ыы сыһыарыынан үөскээбит аат тыл дьыала истиилигэр дьүөрэлээх. Атын истиилгэ, көннөрү кэпсэтиигэ наһаа элбээтэҕинэ, киһи саҥата һуу-һаа, ыы-аа диэн дьааһыйар дуу, ытыыр дуу курдук иһиллэр.

1. Мустубут дьон ядернай буомбалааһыны салҕааһыны утараллар. 2. Баан үбү-харчыны хамнаһы төлөөһүҥҥэ, улуустары үбүлээһиҥҥэ, араас кыһалҕаны бүөлээһиҥҥэ тутунна. 3. Уураах туолуутун хаамыытын бэрэбиэркэлээһин барда. 4. Кадр барыыта, саппаас чаас тиийбэт буолуута, үлэ кээмэйэ сарбыллыыта салҕанан барар. 5. Саахалланыы төрүөтүнэн салгыҥҥа көтүү быраабылатын кэһии буолбут. 6. Кириитикэ обществоны кэхтииттэн, буомурууттан, улугурууттан сэрэтэр. 7. Дьүүллэһии сири муниципальнай бас билиигэ биэрии тула барда.

7 эрчиллии. -ааһын сыһыарыылаах аат тыл хайдах үөскээбитин быһаарыҥ. Сыһыарыыны алҕас туттартан тыл суолтата хайдах уларыйарын көрүҥ. Этиини көннөрөн ааҕыҥ.

Өйдөө²: -ааһын сыһыарыы аһаҕас дорҕоонунан бүтэр туохтуурга, -ыы сыһыарыы бүтэй дорҕоонунан бүтэр туохтуурга эбиллэр: санаа - санааһын, сап - сабыы.

1. Быйыл ахсынньыга Ил Түмэн депутаттарын талааһын буолар. 2. Билигин дьону сирдээһин-уоттааһын үлэтэ саҕаланна. 3. Сааскы ытааһын саҕана дэриэбинэҕэ эр дьону көрбөккүн. 4. Саҥа оскуоланы аһааһын бэркэ ааста. 6. Оҕо сайдааһыныгар көмө оҥороллор. 7. Биригэдьиир кэлэн үлэҕэ ыйааһын биэрэр. 8. Водовозтар толору уулаах хонуулара ирдэнэр.

8 эрчиллии. -аа´ын, -ыы сыһыарыынан үөскээбит аат тылы атын халыыбынан солбуйан ааҕыҥ.

Төрүт аат тылынан.

А) 1. Оҕо идэтин таларыгар төрөппүт сүбэлээһинэ (сүбэтэ) наада. 2. Мунньахтааһын кэнниттэн концерт буолла. 3. Улахан ардах оттооһун үлэтин атахтаата. 4. Уһун айаннааһын кэнниттэн бары да сылайбыт көрүҥнээх этибит. 5. Билигин хаһыат аайы кириитикэлээһин элбэх. 6. Роман сахалыы тылбаастааһына балачча үчүгэй. 7. Бу айымньы туһунан туох түмүктээһини оҥороҕутуй? 8. Ханнык да албыннааһына суох үлэлиэххэ наада. 9. Хонтуруоллааһын лаппа күүһүрүөҕэ. 10. Үлэҕэ араас мэһэйдээһин элбэх.

Б) 1. Биһиги махтаныыбыт муҥура суох. 2. Мин баҕарыым туолуо диэн эрэнэбин. 3. Итинник сиэрэ суох быһыыланыы саха  өйүгэр-санаатыгар баппат. 4. Тэрилтэлэр саҥа сыһыаннаһыыны олохтоотулар. 5. Сүрэх ыарыытын тииһигириитэ сотору-сотору киирэрэ. 6. Манна уруулуу сыһыаннаһыы баара көстөр. 7. Эһиги истээччилэрбит эҕэрдэлээһиннэрин истэҕит. 8. Опыт тарҕатыыга үлэлээһин саҕаланна.

Аат туохтуурунан.

1. Аһы-таҥаһы харыстааһын (харыстыыр), кэмчилээһин (кэмчилиир) наада. 2. Эһэм миигин күнү-дьылы билгэлээһиҥҥэ үөрэппитэ. 3. Айылҕаны харыстааһын үгэһин тилиннэриигэ үлэ син барар. 4. Ирбэт тоҥ үөскээһинин биричиинэтэ олус тымныы кыһын уонна кылгас, сөрүүн сайын буолар. 5. Сыана үрдээһинэ кими да үөрдүбэтэ чахчы. 6. Саҥа ньыманы олохтооһуҥҥа үп-харчы наада. 7. Литература кырдьыгын кэпсээһинэ олох кыаллыбат буолбута. 8. Киһи-сүөһү уокка былдьаныытын куттала суоһуур.

9. Ыччаты сахалыы иитиигэ (иитэргэ) литература оруола улахан. 10. Суруйааччы кыра норуот тиллиитин, уһуктуутун, хараҕа аһыллыытын ойуулаабыта. 11. Кинилэр олоҕу үрүҥ-хара кыраасканан көрдөрүүнэн муҥурданыыга тиийбиттэрэ. 12. Учууталбыт биһиэхэ Турцияҕа бара сылдьыытын туһунан кэпсээтэ. 13. Конференция ситиһиилээхтик барыытыттан үөрдүбүт. 14. Сыана ыараан иһиитэ бэлиэтэнэр. 15. Булчуттар хойутаан тиийэн, дьиэ-уот тэринии кыһалҕатыгар түстүлэр.