Б1.В.ДВ.2.3 Якутский язык

Тыл суолтатын бутуйуу

Атын омук тылын μ³рэтэргэ маарынна´ар дор±оонноох, биир сμ´μ³х эбэтэр биир дор±оон атыннаах тылы арааран ³йдμμр ордук ыарахан буолааччы. Билигин саха ки´итэ т³р³³бμт тылынан са²арарыгар эмиэ итинник баар буолбут. Холобур: Минньигэс ас-μ³л сыта туналыйда (тунуйда онн.); Алама±ай (аламай онн.) ма²ан кμн [Петрова Т.И., 1996. - С. 13].

Аа±ы². Сыы´а суолта±а туттуллубут тылы булан к³нн³рμ².

Бол±ойу²! Тылы кыайан билбэт ки´и маарынна´ар дор±оонноох тыл суолтатын бутуйар.

1. Дуу´а ч³лл³рμйμμтэ (ч³л буолара) наада. 2. Эргэ техниканы μμйэ-хаайа тутан μлэ±э киирдибит. 3. ¥йэтин тухары хара μлэ±э биккиллэн кэллэ±э. 4. Малаа´ыннарынан сылдьыы сатабыла суо±ун ³йд³³бμтμм. 5. Ийэм о±отун эмсэ±элиир. 6. Кини ол кμн ханна да мэнээктээбэтэ±э, сытан тахсыбыта. 7. Кумаа±ыларбытын и´иккэ уган сахсыйан-сахсыйан баран, биири субуйан ылбыппыт. 8. Ча±ыл тыа μлэ´ит уолаттарын проблематын ырылыччы туруорар.

Ту´аны²: а´а±астык, кμμлэйдээбэтэ±э, сатамматын, μμйэн, хостоон, эмнэрэр, эриллэн.

Литературнай нуорманы кэһии

1Литературнай нуорманы кэ'эр тцбэлтэни кЗннЗрЗн аа±ы2.

I.1. Ха'ан ба±ар ханна ба±ар араас мэ'эй элбэх буолааччы. 2. Норуот цЗрэ±ириитин туйгунун аатын и2эрдилэр. 3. Ки'и очо±о'о баалынна±ына, ЗлцЗн сЗп. 4. Кц22э цстэ биирдии остолобуой луосканы и'э±ит. 5. Спорт или'иннэриилээх кЗрц2э - бокса. 6. Тураайа - цчцгэй о±о.

II.1. Маннык тцмсццлэр соруктара опыт атастасы'ыыта буолар. 2. Кымыс норуот доруобуйата чЗллЗЗх буоларыгар ту'алыыр. 3. Ити ту'унан ха'ыакка Зрццтцн суруйаллар. 4. Ба±ардар итини сорох ЗссЗ да Зйдцц илигэ буолуо. 5. Арааската, маннык бала'ыанньа хатыланар кутталлаах. 6. Кцн уота саатырдан харах ууланар.

1Нууччалыы тутуллаах этиини сахатыты2.

1.Буспут кирпииччэни ньирэйдэр салаан сииллэр. 2. Эккэ анаммыт ыччат сцЗ'цнц уу'атар сорук турар. 3. Бастаан тЗрццллэригэр э'э о±олоро кЗрбЗт буолаллар, онтон ый буолаат кЗрЗн кэлэллэр. 4. 1993 с. П.А.Ойуунускай ы'ыа±ар ма2найгы хомуспут о2орбутум. 5. Манна сцЗ'ц сыстыганнаах ыарыыларын утары цлэлээбитим. 6. Дойдубар кэлэн баран, ол тигиибин сал±аабытым. 7. СЗпкЗ утуйууну туту'а сатыыбын. 8. Валера илэ олоххо массыына ыытар ба±а санаатын толордо±о.

1¥өскээбит аат тылы аттарыы халыыбынан уларытыы. Холобур: Саҥа турбут ыарыы дьон-сэргэ өлүүлээ±ин, онон кутталлаа±ын и'итиннэрдилэр. - Са2а ыарыы туран дьон-сэргэ 3лбцтцн, онон кутталлаа±ын туһунан иһитиннэрдилэр.

1. ¥гүс ыал «Ийэ хаппытаалын» биэриилэрин, ону олоххо киллэриилэрин толкуйдууллар. 2. Правительство сцрцн мунньа±ар к3рцллцбцт цп туттуллуутун отчуота буолан ааста. 3. Маастар о±олорго хомус о2о'уллуутун к3рд3рд3. 4. Оло2хо сир-халлаан айыллыытын сэ'эргиир. 5. Президент былаан туолуутун отчуоттатыа±а. 6. Айымньыга тц3лбэ тыл туттуллуутун ырытар. 7. ¥цнээйи тулалыыр эйгэ±э ньыматыйарын чинчийбит.

Ту ан: ха ан, туохха, хайдах, ту унан, т3 3.

2№. Аат кэпсиирэлээх этиини туохтуур кэпсиирэлээх этиинэн уларыты2.

Бол±ойу2| -аа'ын, -ыы сы'ыарыынан ц^кээбит аат кэпсиирэ дьыала, наука тылыгар дьц3рэ. Саха т3рцт тылыгар к3нн3рц са2а±а -лаах сы'ыарыылаах кэпсиирэ ордук 3йд3нцмтц3. Холобур: Флеминг дту.^Зтэ - пенициллини арыйыы. - Флеминг пенициллини арыйбыт дтдз^ээх.

I.1. Баара±ай бырайыактары олоххо киллэрии - сцрцн сорукпут. 2. О±ону иитии - ки'и аймах сцрцн соруга. 3. Сылгы, ынах сцрцн а'ылыга - от. 4. Конференция былаана - ыарыы тар±аныытын тохтотор ту'унан дьццллэ'ии. 5. Моркуоп суогун и'ии ту'ата улахан. 6. Эдэр ыал ба±а санаата - бас билэр дьиэлэнии, т3р3ппцттэртэн туспа олоруу. 7. Сахалыы массаж уратыта тугуй?

II.Миэстэ атаста'ыылаах: 1. Са2а сокуон олоххо киириэ±иттэн о±о т³р³³'у нэ элбээтэ. - Са2а сокуон олоххо киириэ±иттэн о±о элбэхтик тЗруур буолла. 2. Халаан содулун туоратар рлэ сал±анар. 3. Тццлц цЗрэтии ки'и аймах баарын тухары улахан интэриэскэ сылдьар. 4. Ыары'ахтары эминэн хааччыйыы мЗлтЗх. 5. Нэ'илиэнньэ±э итиини биэрии хойутуо±а. 6. Сэрэтэр рлэни ыытыы тэтимэ бытаан.

I.Тардыы ситим хас чилиэннээ±ин быһаарыҥ. Сахалыы тылбаастааҥ.

1. Министерство Здравоохранения Республики Саха (Якутия). 2. Зам. декана по учебной работе факультета иностранных языков Якутского государственного университета. 3. Государственный театр оперы и балета Республики Саха (Якутия). 4. Лауреат международного фестиваля Союза журналистов. 5. Трехкратный олимпийский чемпион по вольной борьбе. 6. Министерство сельского хозяйства Республики Саха (Якутия). 7. Всероссийская научно-практическая конференция школьников «Шаг в будущее». 8. Совет по языковой политике при Президенте Республики Саха (Якутия).

II.  1Тардыы ситим кыта кэпсиирэ ахсаанын с3пк3 тутту2.

Бол±ойу2| 3-4 чилиэннээх тардыы истим ту'ааны кытта кэпсиирэ

биир ахсаа22а туттуллар.

1. Бу киинэ±э Россия норуоттарын (дьыл±ата - дьыл±алара) (ойууланар - ойууланаллар). 2. Тццр норуоттарын (култуурата - култууралара) олус (майгынныыр - майгынна'ар). 3. Тыа учууталларын (хамна'ын - хамнастарын) (коэффициена - коэффициеннара) (црдцк - црдцктэр). 4. Интернет ситимин форумугар барыта 116 кыттааччы (ыалдьыттаата - ыалдьыттаатылар). 5. Ки'и цс кута оло±ор (суолталаах - суолаталаахтар). 6. Музейга араас омук хому'а (баар - бааллар). 7. «Са2а ырыа» интерактивнай кцрэх тцмцгцнэн гала концерт билиэттэрэ (атыыланар - атыыланаллар). 8. Би'иги университеппытыгар авиация, уу уонна тимир суол каадырдарын бэлэмниир ц3рэхтэр (суохтар - суох).

1Наада сиригэр биир ахсаан халыыбын туттан аа±ы2.

Бол±ойу2| Били22и саха тылыгар -лар сы'ыарыыны истиил

суолтата суох, тцбэ'иэх туттуу игис. Ол т3р^тэ нуучча тылын ахсаа22а ситимин цтцктии буолар. Саха тыла нуучча тылыттан элбэх ахсаан халыыбын «о±ор±оон» туттубат уратылаах. Ол оннугар биир ахсаан халыыбынан элбэ±и к3рд3р3р ньыма араа'а элбэх.

Ахсаан аат: 1. 40-тан тахса араас общественнай тимсиилэр бааллар. 2. Аныгы дьон 2-3-тиц ирдик ^рэхтээхтэр. 3. Ыраах Дьаа2ы улуу'угар алтынньы 5-10 кцннэригэр ыччат нэдиэлэтэ ыытыллар. 4. Сир шарыгар 80 дойдуга 110 национальнай Кииннэр илэлииллэр. 5. «Алмаасэргиэнбаан» филиаллара 22 улууска илэлииллэр. 6. Тапталлаах э'элэрин, 6 кыргыттара, 5 к^т^ттэрэ, 14 сиэннэрэ итиитик э±эрдэлииллэр.

Паараласпыт аат тыл: 1. ¥3ннэр-к3йиирдэр мусталларын суох о2орор илэ са±аланна. 2. Нэдиэлэни бы'а хаайтарбыт дьон ки2нэрэ- наардара алдьанар. 3. ¥гцс элбэх сэ'эннэрдээх-сэппэннэрдээх ки'и. 4. Редакция±а кцн ахсын суруктар-бичиктэр бЗ±З киирэ тураллар.

Предмет биир буолбата±ын ыйар тыл: 1. Итинэн сибээстээн араас санаалар киирдилэр. 2. Президент Путин телевизорга кЗрдЗххЗ араас кЗрсц'црлэргэ чэйинэн эрэ му2урданар. 3. Кини элбэх бириэмийэлэр, на±араадалар ха'аайыннара буолар. 4. Суруйааччылар айымньыларыгар араас ц'цйээннэри, остуоруйалары киллэрэллэр. 5. Кцн ДьЗ'ЗгЗй Айыы ту'унан араас Зрцттээх билиилэри тцмэн анал кинигэни та'аардыбыт.

Хомуур ЗйдЗбу л: 1. Муниципальнай автобустар ку'а±аннык сылдьаллар. 2. Саас кустар кэллэхтэринэ сцгцн цЗрэммэт этибит. 3. Кц'цн буолан от-мас сэбирдэхтэрэ са'арбыт кэмэ этэ. 4. Саха кылаастарын элбэтэр сорук турар. 5. Кинигэлэр дьоннор курдук араастар. 6. Бэйдиэ сылдьар ыттары суох о2орор ту унан дьа ал ылылынна.

Тиэрмин суолталаах тыл: 1. Кылгас кэм устатыгар сццрэкэлэс клеткалар тЗгцрцйэн кэби'эллэр. 2. Би'иги долгуннарбытыгар Гоша Васильев-Джида «Мин сахабын» диэн ырыатынан ыалдьыттыыр. 3. Синтетическэй витаминнары ту'анар наадалаах. 4. Билигин гепатит биллэр-биллибэт вирустара олус элбэхтэр. 5. Проблемаларбытын цксцгэр бэйэбит толкуйдаан та'аарар цгэстээхпит.

Айыл±а кЗстуутэ: 1. £р кэм2э курааннар турбуттара, а'ы2а буулаабыта, ха'ы2нар эрдэ тцспцттэрэ. 2. £лЗЗн улуу'угар улахан ардахтар тц'эллэрэ кццтрллэр. 3. Быйыл Россия црдцнэн улахан тымныылар тцстрлэр. 4. Ар±аа улуустарга кццстээх тыаллар тц'^хтэрэ. 5. Саас то2оруулар буоланнар, быйыл сир а'а кыайан ццммэтэ. 6. Ыас хара былыттар ар±аа диэкиттэн халыйан та±ыстылар.

Куруук биир ахсаа²²а турар тыл: 1. ¥гцс дьоннор тццллэрин аахайбакка эрэ умнан кэби'эллэр. 2. Ыччаттарга анаан туох тэрээ'иннээххитий? 3. Данил кулгаахтара кытта умайда. Дьахтар кыыспыт иэдэстэрин кЗрЗн ылаат, умса кЗрдЗ. 4. Кыахтаргытын толору ту'аны2.

Биир уустаах чилиэн: 1. Медицинскэй уонна психологическай наукалар доктордарын... 2. Нуучча уонна саха литератураларын тэ2нии тутан цЗрэтии. 3. Сахаайа уонна Александр Бурнашёвтар айар киэ'элэрэ буолан ааста. 4. «Кудук» кинигэ кы'ата республика цгцс куораттарыгар уонна улуустарыгар кинигэ атыылыыр ма±а'ыыннардаах.

2№. Тиэкис тылын-З'цн чочуйу2. Элбэх ахсаан сы'ыарыытын кЗ±црэти2.

1. Би'иги учуонайдарбыт алкоголь ки'и организмыгар дьайыытын молекулярнай механизмнарын, Хоту сир усулуобуйатыгар арыгыга ылларыы цЗскээ инин генетическэй уонна экологическай уратыларын чинчийбиттэрэ 20 тахса сыл буолла. 2. Кинилэр ылбыт тцмцктэрин аан дойдуга бцтцинццтцгэр билиннилэр, эмчиттэр, ол и'игэр наркологтар уонна цгцс дойдулар арыгы о2орор промышленностарын специалистара рлэлэригэр ту'аналлар.

1.Быстахтык ыллахха, ки'и организмыгар этиловай испиир бэйэтэ буолбакка, ол ки'и организмыгар киирэн аты^а кубулуйар

бородуукталара буортулаахтарын бы'аарбыттара. 4. Ол и'ин ол бородуукталар т3'3^н тцргэнник ц3скццллэр уонна т3'3н3н бытааннык атын бородуукталарга кубулуйаллар да, соччонон алкоголь ки'и организмын сц'црдэр кцц'э улаатар, арыгыга ылларыы тцргэтиир. 5. Оттон алкоголизм диэн ки'и арыгыттан тутулуктаныыта буолар. 6. Ити уларыйыылар т3'3 тцргэнник баралларын ту'ааннаах ферменнэринэн бы'аараллар, олор формалара генетическэйдик бэриллэр. 7. Планета хоту 3ттцн цгцс олохтоохторун цгцстэрин организмыгар испиири тцргэнник а'ытар, ол оннугар испиир сц'црдэр бородуукталарын бытааннык аты^а кубулутар ферменнэр формалара элбэх буолар. 8. Ол и'ин ити дьон организма алкоголь дьайыытын кыайан тулуйбат. 9. Онон арыгыны элбэхтик истэхтэринэ, соматическай алкогольнай ыарыыга ылларыылара, арыгы'ыт буолуулара элбиир.

7.Араас к3лц3нэ дьо22о арыгы дьайыытын кыайан тулуйбат геннэрэ тар±аныыларын тэ2нээн к3рцц арыгы'ыт т3р3ппцттэрдээх уонна эбэлээх, э'элээх ыччаттар, Россия хоту 3ттцгэр олохтоох норуоттарга барыларыгар, арыгы'ыт буолар кутталлара улааппытын к3рд3р3р.

8.Итинник иэдээннээх бала'ыанньа ц3скээбитин к3нн3р3рг3 тугу о2оруохха, общество оло±ун чэбдигирдэргэ ханнык дьа'аллары ылыахха с3бцй? («Ч3л олох сиэрэ: тылтан - дьыала±а» доктрина. СР Вице Президенин А.К. Акимов «Якутия», «Саха сирэ» ха'ыакка интервьютуттан).

Аат тыл атын тылга ситимин көрдөрөр халыып түһүк (падеж) диэн ааттанар. Оттон аат тыл түһүгүнэн уларыйыыта түһүктээһин дэнэр. Онон этиинин о2орорго улахан оруоллаах. Тугу туох соруктаах этэрбититтэн көрөн, тылы туһааннаах түһүккэ туттабыт. Холобур: Алааска бардыбыт. - Алаастан бардыбыт. - Алааһынан бардыбыт. [Саха билиҥҥи тыла. Морполуогуйа. - Дьокуускай, 2009. - С. 64].

1Холбуу түһүккэ турар тылы сөптөөх сиригэр кытта дьөһүөлүнэн солбуйан аа±ы2. Холобур: Суруйааччылыын тцспцт хаартыскам миэхэ кинди. - Суруйааччыны кытта бииргэ тцспцт хаартыскам күндү.

1. Тарбаахаптыын астыахха. 2. «Киин радиолыын» бииргэ буолу2.

1.Болдьоммут чааска кулуупка о±олуун-дьахтардыын бары кэлбиттэрэ.

2.«Оптик-центрдыын» тулалыыр эйгэни са2алыы к3р. 5. Бу дойду оттуун-мастыын атын эбит. 6. Аныгы кэм Кэрэ Куотунуун сэ'эргэ'иибитин са±алыахха. 7. Алаас ну'ара2 салгыныныын, тцптэ сытыныын, ицт-с^гэй а'ыныын ки'иэхэ 3лб3т мэ2э уутун тэ2э буолар. 8. Саха дьоно атын омуктардыын иллээх олорор цти^[1] игэстээх.

2№. Сы'ыарыы ти'иккэ турар аат тылы с3пт33х халыыбынан уларытан аа±ы2.

1. Ийэм Елизавета Константиновна сахалыы та2а'ы тигиигэ норуот маастара. 2. Республика±а биллэр ырыа'ыт, мелодист Аркадий Алексеев 70 саа'ын бэлиэтиир дьоро киэ'этэ буолар. 3. Уокка сиэтиилэргэ отделение тэрийбитэ. 4. Александр Контоев к32^л тустууга чемпион ирдик аатын ылла. 5. Батта±ы креативнай кырыйыыга конкурска кыттааччыларга биллэрии. 6. Билигин ыччакка ^рэнэригэр с3пт33х усулуобуйа тэриллэр. 7. Кириип ыарыытыгар туттуллар эмтэргэ атыы сыанатын эбиини хонтуруолга ыллылар. 8. Би'иэхэ хамнаспыт 3сс3 да кэлэ илик.

3№. Туттуу ти'иккэ турар аат тылы с3пт33х халыыбынан уларытан суруйу2.

^кццнэн дьарыктанар. 6. Анименан интэриэ'иргиир ыччат кулууба тэриллибитэ олус цчцгэй. 7. Аныгы саха дьахтара ханнык да эйгэ±э рлэлээтэ±инэ, Зй^нэн-санаатынан, билиитинэн-кЗрццтциэн, цЗрэ±инэн эр дьонтон хаалсыбат.№. Сыстыы ситими тардыы ситиминэн уларыты2. Холобур: Мастан, туостан 1о2о'уктар (Из чего? Изделия из бересты, дерева). - Мас, туос о2о уктар.

1. Халба'ыттан торт о2орон дьиэлээхтэргитин кцидрлцЗххцтци сЗп. 2. Охтон ытыыга дьахталларга Светлана Олещук бастаата. 3. П.Н.Сокольников саха бастакы цЗрэхтээх быраа'ынан буолар. 4. «Эпсорин» таба пантытыттан о2о'уллубут са2а препарат. 5. Ордожникидзе буолуоссатыгар муустан о2о'уктар о±о аймах хара±ын саататаллар. 6. Фибраттан тигиллибит чулку кэтэргэ сымна±ас. 7. «Сардаана» фабрика киис, са'ыл тириититтэн тигиллибит бэргэ'элэри

✓

атыыга та аарда.

4 №. Тардыы ситими сыстыы ситиминэн уларыты2. Холобур: Баа'ынай ха'аайыстыбата - Баа'ынай ха'аайыстыба.

1. ДЗлц'цЗн ута±а курта±а ыалдьар дьо22о ту'алаах. 2. Эдэр специалистарга Правительство аатыттан махтал суругун туттардылар. 3. Би'иги тыа быы'ынан омоох суолун устун айаннаан истибит. 4. Наташа уол хара±ар хайдах да хатаммат этэ. 5. Мас тарды'ыыта спорт национальнай кЗр^э буолар. 6. Саха омуга былыр-былыргыттан илдьэ кэлбит цтцЗ цгэстээх. 7. Цирконий таа'а алмаа'ы солбуйар диэн этэллэр.

8.Саха З'цн хо'ооно этэринэн.

5№. Скобка и'иттэн сЗптЗЗх диэбит халыыпкытын талан аа±ы2. Саха уонна нуучча тылыгар ханнык ыйытыы турарын тэ2нээн кЗрц2.

тылыттан) биллэр. 5. Оскуола котельнайа газ (оттукка - оттугунан) цлэлиир. 6. Эдьиийим хаппыыста (сэбирдэ±эр - сэбирдэ±инэн) эти суулаан голубцы о2орор. 7. Би'иги табабытын (быанан - быа±а) баайан туруордубут.

6№. Тц'цк халыыбын бол±ойу2. Сахалыы с3пт33х халыыбынан солбуйан усту2.

1.¥ксцлэрэ сыы'а эмтээ'интэн, тымныйыыттан, менингиттэн истибэт буолаахтаабыттара. 2. Зарина оскуолатын кы'ыл к3мцс мэтээлинэн бцтэрбитэ. 3. Зоя - саха дьахтарыгар толуу-мааны к3рц2нээх, майгылаах цтц3тэ ки'и. 4. Би'иги тыабыт сирин дьонун биир сцрцн дьарыгынан булт буолар. 5. Куу'унан атыылыыр ма±а'ыыннар сыаналара ырыынактан чэпчэкилэр. 6. Ойуур дьэдьэнин биир уратытынан кини тымныыны тулуйумтуота, ыарыыга бэриммэтэ буолар.

7.Айаал кыра сылдьан хара±ынан улаханнык ыалдьыбыта. 8. Мальта олохтоохторо тас к3рц2нэринэн арабтарга маарынныыллар.

1 СОРУДАХ. Төрүт солбуйар ааты туттан, этиини сахатытын

Бол±ойуҥ:    нууччалыы какой солбуйар ааты туох, хайа, хайдах диэн тылбаастыахха с3п. Ханнык диэн туруору тылбаастыыр дьыала, наука истиилигэр дьүөрэ.

1. Про какую справку Вы спрашиваете? 2. Какими качествами должен обладать сегодняший предприниматель? 3. Какой стиль одежды предпочитают звезды якутской эстрады. 4. В какой поликлинике Вы относитесь? 5. Какие виды услуг Вы предоставляете. 6. Сегодня какой день? 7. Каждый студент проходит медосмотр. 8. Каждый курильщик вредит своему здоровью. 9. Все виды инфекционных заболеваний опасны для здоровья. 10. Все товары сертифицированы.

2 СОРУДАХ. Солбуйар аат ахсаанын, падеһын сөпкө туттан тылбаастаан

Бол±ойуҥ:   Билиҥҥи саха тылыгар нууччалыы Вы халыыбы үтүктэн

биир киһини Эһиги диэн этэр үгэс олохсуйда. Саха төрүт тылыгар биир киһини этэргэ солбуйар аат биир ахсааҥҥа туттуллар: эн. Нуучча тылыгар баар у кого? халыып сахалыы тардыы ситимэ буолар: Эһиэхэ бириэмэ баар дуо? - У Вас есть время? - Эн бириэмэлээххин дуо?

1. Желаем Вам крепкого здоровья, успехов в учебе. 2. У нее заблокирован телефон. 3. Вы не смогли бы мне помочь? 4. С Вами не соскучитесь. 5. Вам дали стипендию? 6. У нас нет тепла и воды. 7. Какие цвета Вы предпочитаете? 8. Зима в Якутии суровая.

40№. Пааралыы этиини тэ2нээн к3рц2. Этиини сахатыты2.

Бол±ойуҥ| Бары солбуйар аат бы'аарыы буолла±ына, аат тыл

элбэх ахсаа22а турар, официальнай истиилгэ дьц3рэ нууччалыы тартарыылаах этии тахсар. Кэпсэтии истиилигэр барыта тцмэр тыл кэнниттэн аат тыл биир ахсаа22а турар. Холобур: Бары чыычаахтар барбыттар. - Чыычаах барыта барбыт. Бары кыргыттар ц2кццнц сэргииллэр. - Кыыс барыта ц2кццнц сэргиир.

1. Бары кэпсэтиилэр тцмцгэ суох хааллылар. 2. Бары ба'аардар уоттан сэрэнии быраабылатын кэ'эртэн тахсаллар. 3. ¥п-харчы тиийбэт буолан, бары цлэ'иттэри уоппуска±а ыыттылар. 4. К3рсц'цц кэмигэр бары ветераннарга бэлэх туттардыбыт. 5. Бары учебниктары оскуола босхо уларсар этэ. 6. Бары ыарыылар ки'иэхэ олохсуйдахтарына, онтон эмтэнэр уустук. 7. Бары массыыналаахтар сыл аайы техосмотр барыахтаахтар.

3 СОРУДАХ. Тиэкис тылын-өһүн чочуйуҥ.

СИБЭККИНИ ЭРДЭ ТЫЛЫННАРА САТААМА

... Хас биирдии кыыс бэйэтин этин-сиинин туругун, кини улаатар кэмигэр ханнык уларыйыылар баралларын хайаан да билиэхтээх. Би'иги сахабыт омуга билигин сцтэр-симэлийэр аакка баран эрэр, онно эбии кэлэр кэнэ±эски ыччаппыт м3лт3х доруобуйалаах буолла±ына, бу к3лц3нэнэн саха омуга олох да мэлийэр кутталлаах.

Кыргыттар доруобуйаларыгар аныгы муода бэрт б3рцкцтэ суохтук дьайар. Бастатан туран, улахан кы'ал±аны аныгы моделлар тас к3рц2нэрэ ц3скэтэр. Кинилэри к3р3-к3р3 кыргыттар ки'иттэн та'ынан ыра сатыыллар, цчцгэйдик а'аабаттар-сиэбэттэр. Маннык ыра сатаа'ын, а'ыыр аска бэйэни хаарчахтаа'ын кыыс т3рццр-уу'уур уорганыгар эмиэ улахан охсууну о2ороро саарба±а суох. Ку'а±ан дьаллыктар ки'и доруобуйатыгар алдьатыылаах дьайыыларын бэркэ диэн билэбит, ол ту'унан элбэх кэпсэтии барбыта да, билигин да±аны доло±ойбутугар тц'э илик бы'ыылаах.

Табах - омос к3рд3хх3 улахан дьайыыта суох дьаллык буолан баран, кыыс о±о±о олус улахан кырыктаах эбит. («Киин куорат» ха'ыаттан).

1. Этиини ситэриҥ.

1. (Аат) ки'и ата'а, (дьол) ки'и до±оро баар и'и. 2. Б3к3кийэ тойонноох, (хаптай) хотуннаах, (сылаанньый) кийииттээх баар и'и. (Таабырын). 3. Уhун (ньалдаар) баттадын имэриннэ. 4. Тeheдаданы сааhа ырааттар, сытыы-хотуу (дабдый) (сана) к^и (АФ КК). 5. Миитэрэй диэн сып-сытыытык кербут (харах), (кэп-.) хаастаах, (лоппой, тур, суус), (толлой, уос), (сынтай) содус (кен, мурун), куруук мичээрдээбитинэн сылдьар (мотой) орто (унуох), 21 саастаах хара бараан уолчаан (НТ ТО). 6. Ар±а'ыгар сцгцтэлиир (анал) до±оччугуом, к3хсрлэригэр сцгцтэлиир к3лцйэхтиир к3к3тц3м... 7. Кини (мадьай) атахтаах, кэтит сарыннаах, кылгас (лыхай) моойдоох, атыыр о±ус сии'ин тицтцн курдук (будьуруй) баттахтаах, кэтит (кэ2ирии), хатырыктыйбыт (баллай) уостаах, кыламана суох (кыараа) харахтаах (ЭЭ КТ).

2. Да±аа'ын аакка предмет бэлиэтин кии'ирдэр халыыбы туттан, этиитэ толкуйдаа2.

Бол±ойу2| Саха тылыгар предмет бэлиэтин ордук чорботорго тыл бастакы сц'ц3±э эбэтэр тыл оло±о хатыланар. Холобур: Сып-сырдык

уоттаах; чох хара харахтаах, ырыых-ыраах бардыбыт; кэрэттэн-кэрэ сарсыарда.

£2 араа'ыгар: ма2ан, ара±ас, к^х, кы'ыл, хара.

Да±аа'ын аакка: тЗгцрцк, са2а, чараас, сыгынньах, кцидц, нарын.

3. Киирии да±аа'ын ааты сахатыты2.

1. Ипотечнай кредитование быры'ыана олус црдцк буолан, эдэр дьон ону ту'анар кыа±а лаппа кыра. 2. Воспитательнай рлэ±э проректордаабыта. 3. Острай китайскай брлцццэлэри а'ыыбын. 4. Бу иннинэ олохтоохторго харса суох пиратскай диискэлэринэн эргинэ олорбуттар. 5. «Ааптарскай быраабы» кэ'ии диэн 2№-дээх ыстатыйа±а 146 ХК РФ оло±уран, сууттуур бырааптаах. 6. Асфальтнай-бетоннай завод сваялара тцспцттэрэ. 7. Гормональнай таблеткалар ки'и организмыгар дьайар кццстэрэ улахан. 8. Газированнай утахтары биирдэ эмит и'эбит.

4. Да±аа'ын ааты кЗ±црэти2.

1. Музыкальнай хабааннаах биэрии буолан, артыыстары ы2ыран устуудьуйа±а кэпсэтэбит, ырыаларын истэбит. 2. Дьи2нээх эр ки'и бэйэтин хайдах кЗрцнцЗхтээ±ий? 3. У'ун кэмнээх ардахтар тураннар, отчуттар улахан кы'ал±алары кЗрцстрлэр. 4. Кэрэни кэрэ'элиир дьикти айылгылаах дьиэ кэргэн. 5. Турнир аан дойду чемпионатыттан итэ±э'э суох киэ2 далаа'ыннаах, црдцк та'ымнаах улахан кцрэхтэ'ии буоларын толору дакаастаата. 6. ¥гцс Зттцгэр са2а дьиэ аварийнай туруктаах дьиэ оннугар тутуллар. 7. Саха сиригэр бцЗр ыары'ах дьон ахсаана а±ыйах буолбатах.

5. Аат туохтуур быһаарыыны атын халыыбынан солбуйан

аа±ыҥ.

Бол±ойуҥ:  Били22и саха тылыгар этиигэ да±аа'ын аат бы'аарыыны аат туохтуур солбуйар буолла. Холобур: А'ыллыбыт аанынан сцЗ'ц киирбит. - А'а±ас аанынан сцЗ'ц киирбит.

1. То2оруллубут кцЗрчэх олус минньигэс. 2. КЗбцЗр о2орорго сылытыллыбыт ццт наада. 3. Опыт о2орорго токурутуллубут ЗстцЗкрлэ туруупканы ылабыт. 4. Сиэдэрэйдик симэммит 12 ба±ананы туруоран эргиппиттэр. 5. О±олор киэргэтиллибит харыйа тула хаамса сылдьан ырыа ыллыыллар. 6. Сэргэ±э ы2ыырдаммыт ат то2он чо2куйан турар. 7. Ь^ырыллыбыт ыалдьыттар бары кэлбиттэр. 8. Сэдэх ма'ынан тулаламмыт кыра бЗ'цЗлэк.

6. Аат тыл оннугар да±аа'ын аатыган солбуйан суруйу2. Холобур: Тыас араа'ын истэр. - Араас тыа'ы истэр.

I.1. Кцн-дьыл ыарахаттара маннык чинчийиилэри о2орорго мэ'эйдииллэр. 2. Оло2хо саха ыччатыгар, кэлэр кэнчээригэ суолтата улахан. 3. Кыл сэлээппэ к3стццтэ нарын, о2о'уута ураты. 4. Ба'ыкка мас хайдыбытын курдук к3н3, о±олуу 3с киирбэх этэ. 5. Дохсун сццрцк кцц'э о2очону биэрэккэ с3р33бцтэ. 6. Куоста му2наах дуу'ата уйан, санаата амарах этэ. 7. Онуоха ытыктыыр учууталым В.В.Скрябин-Идэлги 323т3, к3м3т3 улахан.

II.1. Балык т3б3тцн ойо±о'унан икки улахан хара±а баар. 2. Балыктарга пааралыы лапчааннара бааллар. 3. Хара±а, таныыта т3б3тцн ц3'э 3ттцгэр баар. 4. Т3б3тцгэр баар былчы2 балык сы2аа±ын, хайыытын хаппа±ын хамсатар.

7. Да±аа'ын аат кэпсиирэни булу2. Биир ахсаа22а туттан

аа±ы2.

1. Уулаах отон, моонньо±он, хапта±ас утахтара ордуктар. 2. Ханнык ба±арар сок к3рц2нэрэ ту'алаахтар. 3. К3т3х эт, фасоль, горох В группа витаминнара элбэхтэр. 4. Саас витамин тиийбэт кэмигэр ки'и у2уо±а кытаатарыгар кальций, магний элеменнэрэ наадалаахтар. 5. Импортнай косметика сайдыбыт цйэтигэр бэйэни к3рцнцц араас препараттара атыыга дэлэгэйдэр. 6. Интернет форумнара о±о бэйэтигэр эрэллээх буоларыгар улахан к3м3л33хт3р.

8. Этиигэ да±аа'ын аат миэстэтин ис хо'оонуттан с3пк3 булан туруору2. Холобур: Оспот сцрэх баа'а (Неизлечимая рана) - Сцрэх оспот баа'а; Сырдык сааскы са±ах. - Сааскы сырдык са±ах.

1.Ханнык да атын сиргэ ццммэт кэрэ саха ланды'а. 2. Жатай б3'ц3лэгэр олохтоох балыы'а±а са2а бц3рц ыраастыыр отделение ц3рццлээхтик а'ылынна. 3. Эргэ биэс мэндиэмэннээх дьиэ±э саамай ц3'э икки хостоох квартираны к3рд3рдцлэр. 4. Германия Лейпциг куоратын зоопаркатыгар хараллан турар икки ачыкылаах э'э тццлэрэ барыта тононон тцстэ. 5. Ар±аа диэки хайа±а мас улахан вышка баара. 6. Кини к3м3тцнэн Москва±а мин бастакы нууччалыы тылбаастаммыт кинигэм тахсыбыта. 7. Маайа оройуон киинигэр а±ыйах ыйдаах сиэстэрэ куурсугар ц3рэнэ киирбитэ.

38Ахсаан ааты ситэрэн аа±ы2. Фольклор айымньытыгар туох суолталаа±ын бы'аары2.

Бол±ойу2> Норуот айымньытыгар итэ±эли кытта ситимнээх саха ытык ахсаана: 3, 7, 9 сыыппара элбэхтик туттуллар. Ахсаан аат фольклор тылыгар итэ±эли бэлиэтиирин тэ2э, дор±оону дьц3рэлиир суолталаах. Маннык тцбэлтэ±э ахсаан аат экспрессивнэй дэгэти биэрэр. Холобур: биэс тарба±ын курдук билэр; сэттэ кыталык кыыс, то±ус туруйа уол; а±ыс айдаан, то±ус моргуор.

£с хо'оонугар: 1. О±ус тириитин ... силбэттэр. 2. ¥т^ ки'и ... тыллаах, цт^³ ат ... кымньыылаах. 3. Биир мэник сцтэрбитин ... к3рсц3 кыайан булбат. 4. Кыыс о±о тэллэ±эр ... уоттаах.

Таабыры22а: 1. Бай±ал тигэ±эр ... манньыат тимирэн сытар и'и. (¥ргэл). 2. ... бырааттыы дьиэ-дьиэлэригэр киирсибэттэр и'и. (Дьыл кэмэ). 3. ... уйалаах, ... сымыыттаах, ... лабаалаах, ... туорахтаах Аал-Луук мас баар и'и. (Т3гирик сыл). 4. Ампаар и'игэр ... куруппааскы сытар и'и. (Тиис)

Оло2хо±о: 1. ... саха ^скии илигинэ, ... саха т3рии илигинэ, ... саха бии'ии илигинэ. 2. ... былас тохтор долгун су'уохтаах... 3. ... былас дарайар сарыннаах, ... былас биэкэйэр бииллээх, ... былас икэйэр 3ттиктээх... 4. ... дьиэлийэр дьиибэлээх, ... аа'а ти'эр аптаах, ... куота ти'эр кубул±аттаах, дьолту туйгуна, абаа'ы атамаана олорор эбит.

Остуоруйа±а: 1. Биир сарсыарда туран ... ынахтаах Бэйбэрикээн эмээхсин алаас сы'ыыга ына±ын ыы барбыт. 2. ... то±ойдоох сэлэни тиирбиттэр, ... чуо±ур ма±ан кулуннарын чуо±уппуттар. 3. ... кинистээх тиини мэлдьи а'аабыттар-сиэбиттэр, оонньообуттар, килбиттэр, к3рилээбиттэр.

2. Ал±астаах этиини чочуйу2.

I.1. Балтым - цс саастаах кыыс о±о. 2. Э'эм о±онньор 80 саа'а буолбут кырдьа±ас. 3. Эн хас саастааххыный? - 21. 4. ¥с саастаах атыыр кунан айаатыы турар. 5. Бцгци кулун тутар алта кциэ. 6. Кыттааччылартан сццмэрдэнэн-сццмэрдэнэн икки эрэ ки'и хаалар. 7. Чооруостаах кццдээх дьукаахтыы эбиттэр. 8. 26 заалга 50 дойдуттан 1600 кыттааччылар тыа ха'аайыстыбатын бородууксуйатын кЗрдЗрбцттэр. 9. Егор Борисов 17 №- ээх орто оскуола 5 «а» кылаа'ын цЗрэнээччитигэр персональнай компьютер туттарда. 10. Кини лиис а2арыгар «тцЗрткэ», «биэскэ» эрэ цЗрэнэрин ту'унан суруйбут.

II.1. Улууспут Дархан о'уокай этээччилэрэ эр дьо22о 13-тэр, дьахталларга 8-тар. 2. Сир шарыгар 80 дойдуга 110 национальнай кииннэр цлэлииллэр. 4. Сццс тцЗрт сыалай биэс долгу22а «Сахавикторияны» исти2. Би'игинниин бииргэ буолу2. 5. 710 ты'ыынча солкуобай суумалаах цп кЗрцллцбцт. 6. Бугун алтынньы биэс кунугэр опера уонна балет театрыгар эстрада сулустарын концера эhигини куутэр. 7. 43­45-69, 43-65-78 телефоннар нцЗмэрдэригэр эрийэн билси2. 8. Бугун Дьокуускай куораппытыгар 36 кыраадыс сылаас.

3. Ыстатыйа аатын бол±ойу2. Тиэкис ис хо'оонунан сирдэтэн, ахсаан ааты публицистика±а туттуу туох стилистическэй суолталаа±ын бы'аары2.

Бол±ойу2| Ахсаан ааты публицистика сорох жанрыгар туттуу тиэкис эмоциональнай кыа±ын кцц'црдэр, онон аа±ааччы бол±омтотун тардар суолталаах.

СУНТААРГА 1000 КИпИЛЭЭХ Т¥П¥ЛГЭ

Сунтаарга 60 сыллаа±ыта Улуу Кыайыы аан бастакы ы'ыа±ар оройуон црдцнэн холкуостарга 428 биэ ыаммыт, кымыс и'эргэ анаан 6146 араас и'ит-хомуос туттуллубут, ы'ыахха барыта барыллаан 12413 ки'и сылдьыбыт. Оччотоо±уга оройуон нэ'илиэнньэтин ахсаана 13794 ки'и эбит. Ордук улахан кэпсэлгэ киирэр ы'ыахтар Элгээйи Угут Кц3лцгэр, Тойбохойго, У'ун Кц3л Уулаах Ата±ар буолбуттар. Холобура, Угут Кц3л ы'ыа±ар ки'и с3±ц3н курдук 1000 чороон, 200 балхах, 60 ымыйа, 70 матаар, 30 са2а туос ыа±айа бэлэмнэммит. 60 биэ ыанан 3 тонна кымыс и'иллибит. Ы'ыахха 3000 ки'и кэлбит. Оттон Тойбохойго ас-ц3л хорчуоппа дэлэй эбит. Нэ'илиэктэринэн 11 сиргэ тц3лбэлээн олорон кымыс ии'иитэ тэриллибит. Манна ыраахтан-чугастан атынан, к3л3н3н, сатыы оройуон 37 холкуо'ун дьоно кэлбит. Кэлин аар-саарга аатырбыт Сергей Зверев Ньурба театрыгар цлэлиир кэмигэр Арыках Арыылаа±ар эмиэ кэпсээ22э киирэр, номох буола сылдьар ты'ыынча ки'илээх, т3гцрцк тц3лбэ кц3л са±а холобурдаах тц'цлгэни т3рцттээн турардаах. («Кыым» ха'ыаттан. 16.06.2005. 11№).

Туохтуур араас халыыбын туттуу

Туохтуур ис хоһоонунан үс бөлөххө арахсар: 1) хайааһыны, туругу бэлиэтиир (бар, сүүр, сыт, ытаа, улаат, таптаа); 2) тыаһы үтүктэр (лыҥкынаа, лис-лис гын, даах диэ, бабыгыраа); 3) дьц'цннццр (баллай, сыллай, хапсы2наа).

Кэпсэтии тылыгар туохтуур бу үс көрүҥҥэ араас халыыпка уларыйан туттуллар: 1) көрүҥ (са±алыыр, уһуур, кылгыыр, түмүктүүр, төхтүрүйэр, тиэтэрэр); 2) киэп (кэпсиир, соруйар, сэрэтэр, болдьуур, бигэргэтэр, буолуон сөптөөх, буола илик, цгэс); туһаайыы (төрүт, дьаһайар, бэйэни, холбуу); буолар-буолбат форма (бар/барыма); атаахтатар форма (бараахтаа); ханыылаан этии (барар-кэлэр), хоһулаан этии (көрө-көрө көрбөтө±ө), эбиискэ арааһын кытта (сылдьыбыттаа±а эбитэ үһү).

Манна... Кинилэр билбэт сирдээхтэр, (кэл, тарт). (ДТ ККХ).. 7. Эн мин у на еттубэр чокуурдаах бинтиэпкэдин туппутунан баар (буол, одус) (АФ У).

Туhан: барыс, лах, ньыкыс, пал, сык.

27.2.4.Садалыыр керун

43№. Садалыыр керуннээх этиини ситэрэн суруйу2.

1.... били маанылаах сиэн одолоро мэник харахтарын (дьэргэт, бык, кэл). 2. Хачыгыр кehYЙбYT кехсугэр тоттук одо сутуруга (битий, бар).

1.Онтон Хачыгыр харахтарыттан кыымнар (бырданалаа, tyc). 4. ... Бачыгыратар БаИылай, кыламмытынан ыстанан кэлэн, ере кере (tyc, бар) хара быарга (тинилэхтээ, кэбис). 5. Хачыгыр иниир-ситиитэ (тарт, кэбис) ере (тэй, tyc) нусхас (гын). 6. Ыт буолладына киhи мэйиитигэр хатаныах курдук сып-сытыытык (часкый, tyc) бадалыы, TYehYHэн (сыыл, хаал). (Эрилик Эристиин. "Хачыгыр”).

Саха тылыгар туохтуур олодор сыстар -аахтаа сыЛыарыынан ньырамсытар эбэтэр атаахтатар суолталаах ураты халыып баар. Yeрэхтээхтэр бэлиэтииллэринэн, атаахтатар халыып диэн аатынан биллэр кыччатыы категорията субъегы намтата, кыратыта, сэнии сыаналыыр туохтуур биир ураты кeстYYTэ буолар. Туохтуур бу категориятын дьин ис хоЬюоно - санарар киИи субъекка сыЬыанын кeрдeрYY [Филиппов Г.Г., Винокуров И.П. Саха тыла. Лексика. Фонетика. Морфология. - Дьокуускай, 1996. - С. 124]. Н.Е. Петров бу сыЛыарыыны санарааччы аЬънар, таптыыр истин иэйиитин эбэтэр KYЛYY-ЭЛЭK гынар, сэниир, Yгэргиир тус сыhыанын тириэрдэригэр туттарын туhунан бэлиэтиир [Петров Н.Е. Синтаксические средства выражения моадльности в якутском языке. - Новосибирск, 1999. - С. 18].

38№. Атаахтатар халыып кэрчик аайы туох дэгэттээх туттулларын бы'аары2.

I.1. - Уолум уhун муннаах! Мин этэрбин^ерэтэрбин ейдеен- дьYYЛЛЭЭн истээхтээбэтин, барытын кулгаадын таЬънан аhараахтаатын (Д ТК). 2. Ол буор балыксыт кэргэнэ буолбут даданы диэхтээн... (Д ТД).

II.1. Тулаайах кыысчаан муос кыыЬын кууспутунан ... утуйан хаалаахтаабыта. (Д ТО). 2. Орто уоллара утуйан хаалан бу астан матаахтаата. (А К).

III.1. Сордоох да оЬох буолладын эбээт! Эн курдук дьиикэй оЬюх бу куоракка суох ини. Быйыл эн абыраххыттан ордубат дьон буоллубут. 0ре ньолойоохтооннун киси да бegegYH ээ! Эмиэ буруолаан чолойо сытыйаахтаабыккын дии! (Амма Аччыгыйа. «Эмээхситтэр»).

III.1. Программа ис хо'ооно байытыллара эрэйиллэр. 2. Мин у'уйуллубут кы'ам а2ардас тылы эрэ цЗрэтэрэ. 3. О2о'уллубут паштеккытын нэлэгэр тэриэлкэ±э ууру2. 4. Хаппыт сибэкки быра±ыллыыта саамай ку'а±ан. 5. Дьиэ сыаната судаарыстыба Зтцттэн бы'аччы хонтуруолланыллыбат.

2№.  Этиигэ атынтан ту'аайыы туохтуура тЗ'З элбэхтэ туттулларын аа±ы2. ТЗ'З цчцгэйдик и'иллэрин сыаналаа2.

1. Туруоруллар боппуруостар син бы'аарыллаллар. 2. Ити цбциэн ту'анан 1950 сцЗ'ц турар миэстэлээх хотон тутулунна уонна са2ардыллан о2о'улунна. 3. 1980 с. бцтццлэригэр и'эр ууну чинчийии ыытыллыбыта, салгыы ыраастаа'ын цлэтэ былааннаныллыбыта. 4. Ба'аары умуруорууга 8 ба'аарынай автоцистерна, 7 анал кЗмЗлЗ'Зр техника ту'анылыннылар. 5. Управление цлэ'иттэрэ 450 кэри2э ахсааннаах албынынан о2о'уллубут DVDдиискэлэри тутан суох о2ордулар. 6. XVIII цйэ±э чэй национальнай утах бы'ыытынан билиниллибитэ.

3№. Тыа ха'аайыстыбатын министерствотын отчуотун аа±ыҥ. Туохтуур атынтан ту'аайыытын 1 сирэй элбэх ахсаан халыыбынан (би'иги) солбуйу2. Ханнык вариана ордугун бы'аары2.

1. Национальнай бырайыак 2007 с. боруода сцЗ'циц ЗйЗЗ'ци хайысханан эбиллэн биэрбитэ. 2. Ити сыалга федеральнай бюджет суотугар 20 мЗл. солк. субсидия о2о'уллубута. 3. Онон сылгы уонна таба биирдии усулуобунай тЗбЗтцгэр 3000 солк., оттон атыыр о±уска 50 ты'. солк. ставка тиксибитэ. 4. Федеральнай цп 14 ха'аайыстыба±а цллэ'иллибитэ. 5. Республика бюджетыттан боруода сцЗ'цнц ЗйЗЗ'ци дьыалатыгар 81 мЗл. солк. ыытыллыбыта. 6. Инньэ гынан 1200 тЗбЗ боруода эдэр ынах сцЗ'ц эбиллибитэ. 7. Онон хонтуруолланар кЗрдЗрцц сити'илиннэ. («Илгэ» сурунаалтан).

4№. Нууччалыы этиини сахатытан суруйуҥ.

Бол±ойуҥ| Нуучча тылыгар «возвратный глагол» уонна «страдательное причастие» диэн кинигэ истиилигэр тар±аммыт халыыбы сахалыы атынтан ту'аайыы о2орон туруору тылбаастыыллар. Туохтуур атынтан ту'аайыытын дьыала, наука тылыгар сЗбцгэр кЗрЗн туттар сЗп. Оттон кЗннЗрц са2а±а тЗрцт ту'аайыы туттуллуохтаах. Холобур: На столе лежат книги, прочитанные мною. - Остуолга миигинэн аа±ыллыбыт кинигэлэр сыталлар. - Остуолга мин аахпыт кинигэлэрим сыталлар.

1. Хамыыһыйанан оҥоһуллубут тцмцгц били'иннэрдэ. 2. Коммунальнай ха'аайыстыбаларынан о2о'уллар З2ЗлЗргЗ сыана црдээтэ. 3. Э'иэхэ Президенинэн туох кЗмЗ о2о'улларый? 4. «Бичигинэн» та'аарыллыбыт кинигэ хаачыстыбата цчцгэй. 5. Уураах мунньа±ынан бигэргэтиллибитэ. 6. Контейнер промтоварынан симиллибит этэ. 7. Бу боппуруос Ил Тимэнинэн 3й3н3р3 наада. 8. Ханнык да дьиэ государство структуратынан бы'ыллыбыт сыананан атыыланыахтаах.

2 №. Атынтан туhаайыылаах уескээбит аат туохтууру терут туhаайыынан солбуйун. Хайата ордук учугэйдик иhиллэрин сыаналаан.

(Хатарыллыбыт-хаппыт) сэбирдэх, (уелуллубут-уелбут) собо, (чэпчэтиллибит-чэпчэки) сыана, атыыга (таhаарыллыбыт-тахсыбыт) бородууксуйа, (бэчээттэниллибит-бэчээттэммит) улэ, (устуллубут- уhуллубут) киинэ, (кетутуллубут-кеппут) дордоон, (туhаныллыбыт- туhаммыт) литература, (тунэтиллибит-тунэтик) сир, (сенердуллубут-сенмут) суурадаhын, (олохтонуллубут-олохтоммут) бэрээдэк.

3№. Аат туохтууру сыһыат туохтуурунан солбуйун. Этии истиилэ уларыйда дуо? Холобур: Септеех диагноЬы туруортарбыт ыарыhах утуерэр эрэлэ улаатта. - Ыарыhах септеех диагноЬы туруортаран, утуерэр эрэлэ улаатта.

1. Олимпийскай оонньууларга кыттыбыт спортсменнарбыт кыайан-хотон кэллилэр. 2. Тууhаммыт огурсуну серуун, харана сиргэ ууруллар. 3. Теркаламмыт чесногу уонна ирбит ынах арыытын ветчина±ытыгар кутан булкуйу2. 4. Кыыс суруйа олорор остуолуттан туран кэллэ. 5. Чинчийэр лаборатория кенулун ылбыт сана препарат атыыга тадыста. 6. Быыбар тумугунэн элбэх куолаИы ылбыт депутатка кандидат эрэлэ улаатта.

89№. Бэлиэтэммит тылы сы'ыат туохтуурунан солбуйан аа±ы2. Этии истиилэ хайдах уларыйарын эти2.

1. Билигин оруобуна кцн му2утуурдук кылгыыр кэмэ. 2. Бу тымныы-туман кэм2э суолга сэрэхтээхтик сылдьар наада. 3. Ити боппуруо'у би'иги дьаныардаахтык туруорсабыт. 4. Айыл±а дьикти кэрэ к3стццлэрин дири2 иэйиилээхтик кэпсиир. 5. Ийэ айыл±абытыгар харыстабыллаахтык сы'ыанна'ы2. 6. Уус тарбахтаах буолан, црц2 к3мцс юбилейнай мэтээл дизайнын тупса±айдык о2ордо±о...

90№. ¥3скээбит сы'ыаты с3пт33х халыыбынан солбуйу2. Сы'ыарыы эбиллэрэ наада дуо?

1. Андрей билигин к32цллцк айар худуо'унньук бы'ыытынан биллэр. 2. Дьон атыыла'ар дьо±ура биллэрдик намтаата. 3. Быраа'ынньыгы ц3рццлээхтик а'ыы тцгэнин к3р3±цт. 4. Омук тылын билиим миэхэ олустук к3м3л3спцтэ. 4. Эдэр ыччат ону табатык 3йдц3н наада. 5. Дор±оону с3птцк са2ары2. 6. Дьокуускайга Н3мцгц кцнэ црдцк та'ымнаахтык ыытыллыбыта.

1. О±онньор кццгэ'и то±о эрэ олус кы'амньылаахтык (кы'анан туран) булта'ар. 2. Дакылааччыт итини барытын ЗрЗ кЗтЗ±цллццлээхтик кэпсээтэ. 3. Аргы'ым мин диэки итэ±эйбэтэхтик кЗрЗн кэбистэ. 4. Кини этэрэ барыта ылыннарыылаахтык и'иллэр. 5. Биэчэр олус долгутуулаахтык ааспыта. 6. Дьэ кы'ыылаахтык хоттордубут. 7. Саллаат уолаттар дойдуларыгар ытык иэстэрин цтцЗ суобастаахтык толорон эргилиннилэр.

91№. Уонна ситим тылынан холбоммут биир уустаах чилиэни сы'ыат туохтуурунан солбуйан аа±ы2. Туох уларыйда?

1. Эн кци аайы оскуола±а кэлэ±ин, цЗрэнэ±ин (кэлэн цЗрэнэ±ин). 2. Уолаттар тЗгцрцччц олороллор, тугу эрэ кэпсэтэллэр. 3. ¥с тэллэй холбуу ццммцт, сэлээппэлэрэ сыстыспыт. 4. Мин мо±отой лыа±ы сиирин онно кЗрбцтцм уонна итэ±эйбитим. 5. Са'ыл куттаммыт уонна са'ан хаалбыт. 6. Биэриини бэлэмнээтэ уонна ыытта Майя Власьева. 7. ¥лэ±итин суруйа±ын уонна туттара±ыт.

92№. Бэлиэтэммит тылы сы'ыат туохтуурунан солбуйан аа±ы2. Этии истиилэ хайдах уларыйарын эти2.

Диэн: 1. Студеннар маннык цчцгэй дьиэ±э цЗрэнэллэриттэн астыналлар. 2. Ийэм хоту олорор быраата кэлэ сылдьыбата±ыттан хомойор. 3. Пенсия эбиллэригэр эрэниэххэ сЗп дуо? 4. Дойду кризистэн тахсарын кэтэ'эбит. 5. Гриби хонтуруоллуур Комитет мааскалаах режими олохтуулларыгар модьуйда. 6. Иэдээ22э тцбэспиттэр анал счет а'ыллыбытыттан олус цЗрдцлэр.

Буолан: 1. Ремонт цчцгэйдик о2о'уллубата±ыттан бары да эрэйдэннибит. 2. Дьэбдьиэй сиэннэрин кЗрЗрцттэн кырдьарын да умнан сылдьар. 3. Са2а спортивнай комплекс тутуллубутуттан цЗрэбит эрэ. 4. Айдаар кыра бырааттаммытыттан сцргэтэ кЗтЗ±цллэн сылдьар. 5. Саргы ситэ цЗрэммэтэ±иттэн кыбыстан са2ата суох олордо.

1 сорудах.Уонна ситим тылы атын ньымана солбуйан аа±ы2. Этии ис хо'ооно, истиилэ хайдах уларыйарын эти2.

Бол±ойу2| Саха тЗрцт тылыгар уонна ситим тылы солбуйар араас ньыма баар. Билигин ол ньыма умнуллан уонна ситим тылы кыбытар цгэс олохсуйда.

Запятой: 1. £бцгэ сырдык уонна цтцЗ цгэ'ин умнума2. 2. Бу бэртээхэй уонна сонун кцрэхтэ'ии кэлин да сал±ан турдун. 3. Кци Куйаарыма цтцЗ уонна кццстээх санаата. 4. БцЗр - ис уорган цлэтигэр барытыгар наадалаах уонна ту'алаах.

Дефис: 1. Эйигин тЗрЗЗбцт кц22цнэн итиитик уонна исти2ник э±эрдэлиибин. 2. ¥Зрэ±и уонна билиини билигин ыраата барбакка дьиэ±итигэр олорон ылыахха сЗп. 3. Дэ2 уонна о'ол тахсыбатын ту'угар т3р3ппиттэр о±олоргутун сэрэти2. 4. Айанньыттар ха'ан уонна ханна сылдьыбыттарын ту'унан кинниктэригэр бэлиэтээбиттэрэ баар.

Сы'ыат туохтуур: 1. Та2ара бу алдьархайы барытын к3рбит уонна ыты кыраабыт. 2. Мин на'аа хомойдум уонна 33р да 3р ытаатым. 3. Быйыл саас кэмигэр ардаата уонна от бэркэ ииннэ. 4. Дьон ис туругун кумаа±ынан кырыйан та'аарабын уонна кэпсиибини, алгыыбын.

Да-да эбиискэ: 1. Аныгы о±олор омук тылынан аа±аллар уонна кэпсэтэллэр. 2. Арыгы ки'и доруобуйатын айгыратар уонна алдьатар. 3. Эбэм сирэ±э уонна курта±а ыалдьар. 4. Уол ону 3сс3 билэ илик уонна билэр да кыа±а суох.

Кытта д^'^л: 1. Маайа уонна Даайа тугу кэпсэттилэр? 2. Ийэ уонна о±о сыннанарыгар туспа хос арыллыбыт. 3. Литература уонна олох быстыспат ситимнээхтэр. 4. Хабырыыс уонна Ньукулай от мунньа киирдилэр.

-лаах сы'ыарыы: 1. Былыр куобах уонна сылгы бырааттыылара эбитэ и'и. 2. Кыыс уонна уол сы'ыана улам кии'ирэн испит. 3. Эбээ уонна сиэн икки ардыгар уйан ситим баар эбит. 4. Саасчаана уонна Сардаана эт саастыы кыргыттар.

-лыын сы'ыарыы: 1. Ол киэ'э Киннэй уонна Дьулус киинэ±э барбыттара. 2. Ти'ээтэхпинэ таайым бокуонньук уонна кини кэргэнэ от мунньа сылдьаллар. 3. Сэрии биппит сура±ын истэн, кырдьа±астар уонна эдэрдэр бары ^3рбиттэр. 4. Миэхэ улаханнык ыалдьыбыт кыыс уонна ийэ киирэн кэлбиттэрэ.

Икки-икки эбиискэ: 1. Арай биирдэ тайах уонна кутуйах м3ккиспиттэр. 2. Ытыыр уонна крлэр а±ас-балыс. 3. Ыраах сир уонна халлаан ыпсыытыгар £л^3нэ 3р^с кэтит лиэнтэтэ субуллар.

2 сорудах. Этии ис хо'оонунан к3р3н, уонна ситим тылы атын ньыманан солбуйан суруйу2.

1. Тайахтаах уонна баттыктаах имбэлииттэр уонна кырдьа±астар тимсии буолар сиригэр кэлбиттэр. 2. Биллэриигэ пааспардаах уонна дастабырыанньалаах кэли2 диэн суруллубут. 3. Государство сирин сыала уонна соруга норуот материальнай уйгутун уонна духовнай сайдыытын хааччыйыы буолар. 4. Уолаттары уонна кыргыттары ку'а±антан уонна сиэрэ суох бы'ыыттан харыстыахха. 5. О±о быраабын к3мискиир программа о2о'улунна уонна олоххо киирэн эрэр. 6. Мин уонна кэргэним олус чэйимсэхпит. 7. Эти уонна хааны чэбдигирдэ таарыйа баанньыкка сылдьыахха. 8. Бу бы'ылаантан ыла а±а уонна уол сы'ыаннара биллэ уустугурбута.

1№. Дьөһүөлү түһүк халыыбынан уларытын этиини көннөрүҥ.

1. Аргыһым хааһах иһиттэн хостуур курдук элбэх саҥалаах буолан биэрдэ. 2. Биһиги да ортобутугугар айар-тутар талааннаах о±олор бааллар. 3. Уулусса устун хааман истибит. 4. Эн тускуттан кини цлэтигэр хойутаата. 5. Э'э о±олорун ту'угар олус кы'амньылаах ийэ. 6. Улууспут ба'ылыга сыл тцмцгцнэн дьонун-сэргэтин иннигэр отчуоттаата. 7. 20-тэн үөһэ саастаах кыргыттары билси'иигэ ы2ыраллар.

2№. Саха тылын үөрцйэ±ин кэһэр тцбэлтэни көннөрөн суруйуҥ. Этии истиилэ уларыйда дуо?

1. 400 киһи үлэ кэнниттэн кэлэн, саха тылын үөрэтэн барар. 2. Буруйу оҥоруу и'ин накаастабыл ЗссЗ кцц'црцЗ±э. 3. Ачыкы2 илии2 анныгар сытар. 4. а±ата уолун санныгар олордон и'эр. 5. Ийэтэ о±отун тцЗ'цгэр сы'ыаран а'ата олороро. 6. Миитэрэй цлэтэ суох сатаан олорботох кырдьа±ас. 7. Сорох о±о кЗхсцгэр сытан утуйары сЗбцлээбэт, тЗттЗрц эргийбит буолар. 8. Тэрилтэ э'игини албынныыр тцбэлтэтигэр, суукка сайабылыанньа биэрэр бырааптааххыт.

3№. Сөптөөх дьөһүөлү талан этиини оҥоруҥ.

Туһунан - тула: 1. Оскуола тула мас олортубут. 2. Библиотека цлэ'итэ Далан романын тула ырытыы о2ордо. 3. Президент этиитин тула кэпсэтии сал±анар. 4. ТЗгцрцк остуол тула сэ'эргэ'иибитин са±алыа±ы2.

5.КЗмцлцЗк тула кЗрсц'ццлэри тэрийиэ±и2. 6. Аппыт сиргэнэн биир сиргэ турбакка тула холоруктуу сырытта.

Утары - кытары: 1. Сццрцк утары тыы бытааннык устар. 2. ¥пкэ- харчыга буруйу утары охсу'ар управление. 3. Ыарыыны утары вакцинация ыытыллар. 4. Ба'аары утары охсу'ар цлэ'иппит а±ыйах. 5. КЗрбцтцм ыппыт э'эни утары охсу'а сылдьар эбит. 6. Би'иги до±ордуу илиибитин утары уунабыт.

4№. Аа±ы2. Наада сиригэр дьЗ'цЗлц кЗннЗрЗн эбэтэр эбэн, этиини чочуйу2.

Кытта: 1. Быраатым цЗрццнц кытта сЗбцлэстэ. 2. Телесуруналыыстар Любовь Васильевалыын уонна Георгий

Белоустовтыын сэ'эргэ'ии. 3. О±о т3р33'цнэ элбээн быраастар быйал элбэх цлэни кытта к3рцстцлэр. 4. Санаа±ын кытта цллэстибиккэр махтанабыт. 5. Ки'и оло±о айыл±аны кытта ыкса ситимнээх. 6. Уоту кытта сэрэхтээх буолуу быраабылатын туту'уохха.

Н³²р^[1]: 1. Суол н32ц3 са2а маркет тутуллубут. 2. Дьоммут 3рцс н32ц3 оттууллар. 3. Н32ц3 кцнцгэр хаар тцспцтэ. 4. Интернет н32ц3 билсибитэ. 5. А'а±ас эфир н32ц3 э±эрдэбитин этэбит. 6. Автор бу уобарас н32ц3 бэйэтин санаатын кэпсиир. 7. Ол н32ц3 сылыгар сэрии са±аламмыт.

5№. Дь3'ц3л ахсаанын с3пк3 туттан этиини аа±ы2.

1. Дьонум, норуотум (иннигэр - иннилэригэр) иэспин толоруом. 2. Саха сирин биллэр эмчиттэрин, ото'уттарын (ту'унан - тустарынан) кинигэ тахсыбыт. 3. Республика киин уонна ар±аа (3ттцгэр - 3ттцлэригэр) бу ыарыы тар±аммыт эбит. 4. Мюнхаузен мцччцргэннээх сырыыларын (ту'унан - тустарынан) аахпыты2 дуо? 5. Бюджеттар (икки ардыгар - икки ардыларыгар) дуогабар баар эбит. 6. Суруйааччылар айар цлэлэрин (ту'унан - тустарынан) очерка суруйбутум. 7. Хостор уонна палаталар (и'игэр - истэригэр) кварцевание о2ороллор. 8. Дьиэлэр, гаражтар (црдцттэн - црдцлэриттэн) хаар тц'эриитэ са±аламмыт.

6№. Этиини к3нн3р3н аа±ы2.

И'ин: 1. Мин то±о бачча сордоннум? 2. Хас биирдии табаарга биир сыл болдьохтоох мэктиэ олохтонор. 3. Режими тутуспат буоллахха, бэрээдэги кэстэххэ уопсайтан та'аарар быраабыла баар. 4. Эппит тылбар толору эппиэттиибин. 5. Уол кцрэхтэ'иигэ барбата±ыттан коллективын аатыттан сэмэлэннэ. 6. Бэйэбит уолбутугар М.Эверстовка куоласпытын биэриэ±и2.

Диэн - ту'унан: 1. Кини эйигин билэрин кэпсиир этэ. 2. Ол сылдьан кини 3лбцтцн истибитим. 3. Ха'ыакка Президент Дьаа2ыга сылдьыытын суруйбуттар. 4. Дьиэлээх ха'аайка орон о2орбутун этэ. 5. Хомус сы2аа±а тэ22э токуруйарыгар3тцйэнэн охсуолаан биэрэбит. 6. Быраатым ы'ыах а'ыллыытыгар кыттыбытын суруйбут. 7. Ветеран ханна сэриилэспитин о±олорго кэпсиир.

89Этии туһаанын булуҥ. Миэстэтин уларытан көрүҥ. Этии ис хоһооно уларыйда дуо?

I.1. Баттах «олорор» кэмэ барыллаан биэс сыл буолар дииллэр эбит чинчийээччилэр. 2. Кэт-Мардсен аатынан интернат дьиэ±э олорооччуларга концертаах, лекциялаах, бэлэхтээх сырыылары дьахтар Сэбиэтэ утумун быспакка тэрийэр. 3. Дьэ маннык илэлээн-хамсаан эрэллэр ¥3'ээ Билии улуу'ун ыччата. 4. Т3р3ппиттэринэн о±о киэн туттуохтаах сиэн санаалаахпыт кэргэним би'икки. 5. Куоракка хортуоппуй атыылыы, тугу эмэ атыыла а улахан дьон колхозтан ат уларсан киирэллэрэ. 6. «¥билээ'ин боппуруо'ун бы'аарыахха», - диэн бы'аарда государство ба'ылыга.

II.1. Испэктээкилгэ оонньууллар Е.Степанов, К.Михайлов, И.Луковцев о.д.а. 2. Э'игини киитэллэр: саха эстарадатын сулустара, шоу- балет, кафе-бар, уоттаах-к^стээх дискотека. 3. «М.А.Черосов - саха тылын анаан чинчийбит учуонай», - диэн суруйар автор. 4. Бу кэмтэн ыла са±аламмыта Дь3'3г3й о±отун кытары оло±ун быстыспат сибээ'э. 5. Билиитээ±и аномалия ту'унан олохтоох дьон быдан былыргыттан билэллэр. 6. Саамай килиилээ±э, бэйэбит эмиэ эп-эдэр о±олор алгыс тылын этэ-этэ дьоннору ыал о2ортуурбут.

90№. Ту'ааны булу2. Этии кэннигэр барбыт т3ри3тин бы'аары2. Маннык этиигэ тыл бэрээдэгин уларытар с3п дуо?

1.Ки3рэйдэ кииппит киммит, кэллэ кэтэспит кэммит (ТС). 2. Са2арар / Дьокуускай. Эфиргэ / «Саха сирэ» информационнай та'аарыы. 3. Биэриини аахта диктор Гаврил Неустроев. 4. Халдеев бала'ыанньатын билэр эрээрилэр, о±олор то±о тугу да са2арбатылар? 5. Дьон кинини 3'иргэнэрин ирдинэн, то±о Тойон Боппуок диэн ааттаабыттарын мин 3йд33б3ппин. (Д ДьС). 6. Ити Мотуо кыыс, Матрена Семеновна, миэхэ к3ст3 ти'эн ааспыта 20 т3гирик сылын быйыл туолла. Умнубаппын ээ ону мин. Оттон эн 3йг3р бигин-сарсын умнуллубат гына кэпсээтим дуо мин? (АА М).

Саха т3рит тылын игэ'инэн кэпсиирэ этии кэннигэр турар. Иэйии дэгэтин чорботон бэлиэтииргэ этии иннигэр кэлэр. Билигин сирин истиилгэ кэпсиирэни этии ортотугар туттан, саха тылын синтаксическай нуорматын кэ'эр тцбэлтэ элбэх.

1№. Этиигэ кэпсиирэ миэстэтин уларытан аа±ы2. Туох уларыйбытын бы'аары2.

I.1. Ба±арабыт эйиэхэ саха алмаа'ыныы кытаанах доруобуйаны, цлэ±эр цгцс сити'иини. 2. Бу ту'унан би'иэхэ бастаан бэйэтин санаатын цллэстиэ±э саха бухатыыра Николай Дьяконов. 3. Кцидц аа±ааччылар, бэйэ±ит да аа±ан итэ±эйдэххит Надежда Николаевна хайдахтаах курдук айар куттаах дьонноо±ун. 4. Ити элеменнэри ырытар буоллахха манныктар... 5. Онно санаммытым, биитэр быраас, биитэр бэтэринээр буолуом диэн.

II.1. Бала'аны бэлэмнээтэ Натали. 2. Э'иги и'иттигит Ба'ылай Харысхан «Сцтэрсибит сцрэхтэр» диэн кэпсээниттэн бы'а тардыыны. 3. Э'иэхэ анаан ыллыахтара: Варя Максимова. Лэгэнтэй, Ый Кыы'а, Сиэйэ Уола, «Кофе» дуэт. 4. Ылан кЗрцЗ±ц2, Арктика кытылын олохтоохторун. 5. Таптыыбын кЗ±ЗрЗр халлааннаах тЗрЗЗбцт ийэ сир дойдубун.

2 №. Биир уустаах чилиэннээх этиигэ тыл бэрээдэгин кЗннЗрЗн

аа±ы2.

1. Москва±а олорон наар Саха сирин ту'унан суруйбутум, оттон Саха сиригэр сылдьан наар Москваны. 2. Сибиинньэбит уопсай ахсаана 120, онтон о±о биэрээччитэ 65. 3. Ба'аарга 17 ки'и былдьанна, ол и'игэр 1 о±о. 4. Би'иги оскуолабытын быйыл 5 о±о мэтээллээх бцтэрдэ, онтон иккитэ кы'ыл кЗмцс. 5. Россия±а 30 ты'. эбэ2ки олорор, онтон 8 ты'ыынчата Саха сиригэр. 6. Буруоттан быы'ыыр икки бЗлЗх театр и'игэр кццстээх бэрэбиэркэ ыыппыт, ЗссЗ миэстэтигэр штаб тэриллибит уонна 4 бойобуой учаастак. 7. Пенсионердар уу харчынан ылыахтара, онтон атыттар табаар чиэгинэн.

3№. Аат кэпсиирэлээх этиини туохтуур кэпсиирэнэн уларытын суруйу2. Холобур: Эр ки'и дьоло - цчцгэй кэргэни булан ылыы. - ¥чцгэй кэргэннээх эр ки'и дьоллоох.

1. Сцрцн сорукпут - халаан содулун туоратыы. 2. Кини цтцЗтэ - олохтоох дьону промышленноска тардыы. 3. СЗбцлццр дьарыга - туо'унан араас симэ±и, и'ити о2оруу. 4. Бцгц22ц Россия±а иитии боппуруо'угар лидер хаачыстыбатын и2эрии - сцрци боппуруос. 5. £ссЗ биир эбээ'инэспит - ВИЧ. СПИД, наркомания ахсаанын намтатыы. 6. Парламент соруга - республика государственнай куурсун сокуонунан хааччыйыы. 7. СЗпкЗ а'аа'ын уонна и2эмтиэлээх ас - доруобай олох тЗрдЗ.

4№. Ыйытар этиини сЗпкЗ аттары2. ТЗрцт сахалыы ыйытыы туох уратылаа±ын бы'аары2. Холобур: Табахтыыры2 тЗрц Зтэ туохха сытарый? (дьыала) - Табахтыыры2 туох т.Зру.Зттээ±ий? (сцрцн истиил) - То±о табахтыыгын? (кэпсэтии тыла).

1. Тустууга с3бцлээн туттар ньымалары2 туохтарый? 2. Дьокуускай урукку уонна са2а генеральнай былаана уратыла'ара тугуй? 3. Эн дьиэ кэргэ22эр хас ки'и киирэрий? 4. Ордук тахсыылаахтык цлэлиир кэми2 ханныгый? 5. ¥тц3 холобур о2остор ырыа'ыттары2 кимнээхтэрий? 6. ¥лэ±ит-хамнаскыт сцрцн сыала туохха сытарый? 7. Механизациялаа'ын туруга ол кэм2э хайдах этэй?

5№. Нууччалыы тутуллаах этиини сахатытан суруйу2.

1. Балык эмиэ таптыыр астарым ахсааннарыгар киирэрэ. 2. Утахтартан мин дьо22о кымы'ы сцбэлиэм этэ. 3. 4. Ынах сц3'ц ц3'ээ

9                                                     /                            'DЭЭ

сы2аа±ар илин тиистэрэ суохтар, онон а ылыгын тылынан с3р33н ылар. 5. Сахалар а'ыыр астарыгар к3т3рд33'цн биллэр-к3ст3р суолтаны ылбат. 6. Оскуоланы бцтэрэн, ферма±а тахсыа2 иннинэ сц3'цгэ сы'ыаны2 хайдах этэй? 7. Билигин кини ыал буолан, бэйэтин атын дьарыкка боруобалана сылдьар. 8. Бэйэ±ин дьоллоох ки'инэн аа±ына±ын дуо?