Туохтууру туттуу

Туохтуур араас халыыбын туттуу

Туохтуур ис хоһоонунан үс бөлөххө арахсар: 1) хайааһыны, туругу бэлиэтиир (бар, сүүр, сыт, ытаа, улаат, таптаа); 2) тыаһы үтүктэр (лыҥкынаа, лис-лис гын, даах диэ, бабыгыраа); 3) дьц'цннццр (баллай, сыллай, хапсы2наа).

Кэпсэтии тылыгар туохтуур бу үс көрүҥҥэ араас халыыпка уларыйан туттуллар: 1) көрүҥ (са±алыыр, уһуур, кылгыыр, түмүктүүр, төхтүрүйэр, тиэтэрэр); 2) киэп (кэпсиир, соруйар, сэрэтэр, болдьуур, бигэргэтэр, буолуон сөптөөх, буола илик, цгэс); туһаайыы (төрүт, дьаһайар, бэйэни, холбуу); буолар-буолбат форма (бар/барыма); атаахтатар форма (бараахтаа); ханыылаан этии (барар-кэлэр), хоһулаан этии (көрө-көрө көрбөтө±ө), эбиискэ арааһын кытта (сылдьыбыттаа±а эбитэ үһү).

384-5-тии чилиэннээх керун халыыбын уескэтиш Хамсаныы тэтимин болдойун.

1. Киллэрэн иhэн, биир саллаат лаа луоһунан кехсугэ (ас) МотуоЬ1а муостада тиийэн "сар” (гын) дэлби (тус, талбаар, ун, сыт). 2. Тобулаарап пистолетын хаатыттан сулбу (тар, ыл, суур, тиий) Мотуоhа сууЬ1угэр (тирээ, бар, ыххай) тодо (ыстан). (ЭЭ КО). 3. Ньодорук дэлби (ыстан, тур) да, кехеде (ыйаа, тур) кемус эрдэhин уктаах кыл дейбууру сулбу (тарт, ыл), кыл диэки еттунэн (тут), Уйбаан Дууhаны угунан (сырбат). 4. Ньодорук Ньукулай (эргилин, кер, тус, бар), хаЬ1аанныттан эмэ естеедун кербут курдук, ыыстыйбыт арадас хаана (дьэбидий, гын, тус). (ЭЭ УД). 5. ... одонньор арыгытын туерэ (ис, кэбис, бар), аЬъырдатан ньамас (гын), сирэйин мырдыччы (тутун, тур) кыыска илии (тутус, сыбдый, кэл). 6. ... эмээхсин (тур), уот анньар маЬы сулбу (тарт, ыл): "Чэ, тадыс, тадыс!” - диэн кэннинэн ааны (ас, таЬ1аар, кэбис) (СYе).

27.2.1.Техтерутэлиир керун

39№. Туохтуур (тыаЬы утуктэр тыл) олодуттан техтеруйэр керуну уескэтин. Холобур: Кэнниттэн ытыалаан бачыр+±аппыттара да±аны, таппатахтара быЬыылаада... (И ХХ)

1. Тыаллаах куннэ буспут сэлиэhинэй, сатала суох улахан ^иттээх кыыймыт арыылыы, дохсун-дохсуннук (долгуй). 2. Кыра ньирэйдэрин моонньуларыттан кууhа-кууhа одо курдук (таптаа). 3. Остуол муннугар олорор адам киИи, ханас иэдэЬин ибирдэтэ-ибирдэтэ санаран (добдуй). 4. Кини Гай сырдык куех кестуумун, урун солко соруочукатын абарбыт курдук (кер). 5. Икки киИи атадын тыаhа ыраахха диэри (хоочур). 6. Оччодо дьон кэтэhэн керен баран, кехсулэрин этитэ-этитэ улэдэ барардыы таниан (хачыгыраа). (Афанасий Фёдоров. "Куех кырыс”).

27.2.2.Тиэтэтэр керун

40№. Тиэтэтэр керуну булун. Ханнык ньыманан уескуурун этин.

1. Холлой итиччэни истэн баран, хаана дьэ ситэ оргуйда, унуода илибирэс буола тустэ. 2. Атыыр одус курдьуеттээн баран, содотохто буута турдэс гынаат, супту TYhэрин курдук, кутур естеех кыайан хаампатахха дылы хасханиыыр бэйэтэ, итиччэ улугэр хапсадайы хантан булан ылбыта эбитэ буолла, били икки ардыгар бурдугун сиксийэ турар сордооххо ойон кэлбитэ баар буола одуста. (Амма Аччыгыйа. "Баладан иИигэр”).

41№. Тиэтэтэр керуниээх туохтуур-кэпсиирэни ситэрэн аадын. - махтаа, -бахтаа сыЬыарыынан уескэтэргитин умнуман.

1. Наум Петрович беппуруескэтин инсэлээхтик (обор). 2. Никонор улаханнык санарбытыттан сылайан ерутэ (тыын). 3. Иван, сирэйэ чоххо баттаабыт курдук буолан, тарбадынан буору (хаЬый). 4. Трактор киИитин санаатын ете сэрэйэр курдук, суостаахтык дьигиhийэр, куускэ (дьуккуй). 5. Онуоха суотчут симириктиирэ ордук хойдор, кубарыйбыт сонун сиэптэрин (хастын). 6. Всеволод Николаевич тохтуу тустэ, кехсун этиттэ, уна ыты^ынан CYYhYH(имэрин, ыл). (Софр. Д. СТТ). 7. Онтон икки кулгаада, мэктиэтигэр тыс-тыс тыаhаан ыла-ыла, бурутэ (ыл) хам (тутун, кэбис). (ЭЭ Х).

27.2.3.Кылгыыр керун

42№. Кылгыыр керуниээх холбуу кэпсиирэлээх этиини ситэрэн

аа±ы2.

1.Yутээн ханас еттугэр баар суорба таас кэннигэр туох эрэ ... (гын) (Д К). 2. Эмээхсин Сэмэнчик сигэммититтэн эргиллэн ере имэрийэн баран, сыллаан ... (гын, ыл). 3. Атахтара уйбакка суол чигдитигэр ... (гын, олор, тус) (И ХХ). 4. бстеедун сирэйигэр силлээн ... (гын). 5. Ол аайы Иван Максимович, оройго одустарбыт одолуу ... (гын, тус). (НБ ДьККД). 6. -

Манна... Кинилэр билбэт сирдээхтэр, (кэл, тарт). (ДТ ККХ).. 7. Эн мин у на еттубэр чокуурдаах бинтиэпкэдин туппутунан баар (буол, одус) (АФ У).

Туhан: барыс, лах, ньыкыс, пал, сык.

27.2.4.Садалыыр керун

43№. Садалыыр керуннээх этиини ситэрэн суруйу2.

1.... били маанылаах сиэн одолоро мэник харахтарын (дьэргэт, бык, кэл). 2. Хачыгыр кehYЙбYT кехсугэр тоттук одо сутуруга (битий, бар).

1.Онтон Хачыгыр харахтарыттан кыымнар (бырданалаа, tyc). 4. ... Бачыгыратар БаИылай, кыламмытынан ыстанан кэлэн, ере кере (tyc, бар) хара быарга (тинилэхтээ, кэбис). 5. Хачыгыр иниир-ситиитэ (тарт, кэбис) ере (тэй, tyc) нусхас (гын). 6. Ыт буолладына киhи мэйиитигэр хатаныах курдук сып-сытыытык (часкый, tyc) бадалыы, TYehYHэн (сыыл, хаал). (Эрилик Эристиин. "Хачыгыр”).